Саха литературатын оскуолаҕа үѳрэтии методиката

«Назад

Саха литературатын методикатын сайдыытын сүрүн олуктара

Саха литературатын предмет быһыытынан үөрэтии методиката наука быһыытынан сүрүннээн нуучча литературатын үөрэтии методикатыгар олоҕуран сайдан кэллэ. Үөрэтии ис хоһооно, хрестоматияҕа киирэр айымньылары таҥыы сүрүн принциптэрэ, учебнай-методическай комплекс сүрүннэниитэ, уус-уран айымньыны ааҕыыны, ырытыыны тэрийии ньымалара — барыта нуучча методистарын үлэлэригэр тирэҕирэр.

Россия оскуолаларыгар литература туспа предмет быһыытынан XVIII үйэ ортотугар диэри үөрэтиллибэт этэ, тыл үөрэҕэр (словесность), тыл этиитигэр (риторикаҕа) аналлаах курстар эрэ бааллара. М.В. Ломоносов саҕаттан тылы үөрэтии уопутугар тирэҕирэн, ааспыт үйэлэргэ олорбут методистар: Н.И.Новиков, Ф.И.Буслаев, В.И.Водовозов, В.Я.Стоюнин, В.П.Острогорский, Ц.П.Балталон, А.Д.Алферов, М.А.Рыб­никова, В.В.Голубков уо.д.а. оскуолаҕа литератураны үөрэтии төрүттэрин ырытан оҥорбуттара. Николай Иванович Новиков "Эстетическэй иитии туһунан" диэн 1784 с. тахсыбыт ыстатыйатыгар уран тылга үөрэтии сүрүн принциптэрин сырдаппыта. Олорго кини айымньы ис хоһоонун уонна куорматын быстыспат ситимин өйдөтүүнү сэргэ, бастын айымньылар холобурдарыгар көрдөрөн ырытыы олоҕуруохтааҕын туһунан эппитэ, онуоха оҕо бэйэтэ билбитигэр-көрбүтүгэр тирэҕирии, айар дьоҕуру сайыннарыы булгуччулаах ирдэбилин киллэрбит. Ити төрүттэр билигин да уларыйа иликтэрэ литература методикатын ыллыга хара маҥнайгыттан эрэллээхтик тэлиллибитин туоһулуур.

Саха уус-уран литературатын оскуолаҕа үөрэтии, ааҕыыны, ырытыыны тэрийии методиката, бэлиэтэммитин курдук, нуучча литературатын үөрэтии методикатыгар тирэҕирэр. Нуучча литературатын үөрэтии методикатын историята XVIII үйэттэн М.В. Ломоносов "Краткое руководство к красноречью" (1757 с.) диэн үлэтиттэн саҕаламмыта диэн чинчийээччилэр бэлиэтииллэр (22).

Нуучча литературатын оскуолаҕа үөрэтии методикатын чинчийиини XX үйэҕэ атаҕар туруорбут В.В.Голубков, М.А. Рыбникова үлэлэрэ, салгыы Н.И.Кудряшев, Г.И.Беленькай, Н.Д.Молдавская, В.А.Никольскай, Г.А.Гуковскай, Н.Я.Ме­щерякова, Н.В.Колокольцев, В.В.Горбунов уо.д.а. чинчийиилэрэ саха литературатын методиката сайдыытыгар быһаччы тирэх буолбуттара биллэр.

Билиҥҥи кэмҥэ литература методиката айымньылаах, оҕо уус-уран айымньыны дириҥник, бэйэтигэр тус суолталаахтык, тыл искусствотын көрүҥүн быһыытынан ылынар кыаҕын арыйыыга туһаайыллыбыт хайысханан салаллан баран иһэрэ биллэр. Манна Москватааҕы педагогическай, государственнай университет методистара О.Ю.Богданова, С.А.Леонов, В.Ф.Чертов 1999 с. таһаарбыт учебниктара быһаччы суолталаах. Учебник сүрүн тосхоло нуучча классическай методи­катын айымньылаах өрүтүн, литература, бастатан туран, киһини сырдык тыынныыр, иитэр кыаҕын арыйар суолу тутуһуута — тыл искусствотын ис айылгытын, үрдүк аналын кэрэһилиир. Биһиги бу үлэҕэ эмиэ ити хайысхаҕа дьулуһар суолу тобуларга холоннубут.

Ол эрээри омук олоҕун сиэрин уратыта, ийэ тылын ис айылгыта өйүнэн өлбөт буолуу тыынын тутар тылынан айыыта бэйэтэ тус уратылардааҕа биллэр. Саха олоҕун укулаата, айылҕата, эйгэтэ тылынан олоҕу дьүһүйүүтүгэр иҥэриллэн көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр. Омук омук иэгэйэр икки атахтаах олоҕун кыһалҕаларын сүрүннүүр сиэри-майгыны тускулуур көрүүлэрэ алтыһаллар, ол гынан баран ити кэриҥнэр тус норуот уратытыттан ситимнэнэн эҥин-эгэлгэ өҥнөөх, ураты ис номохтоох буолаллара биллэр. Саха норуотун олоҕун укулаата тулалыыр эйгэтиттэн эмиэ быһаччы тутулуктаах. Олоҕу, киһини уус-уран тылынан ойуулааһын, дьүһүйүү атын омуктар айыыларыттан ураты ньымалардааҕа, ис номохтооҕо өйдөнөр. Ону методика түөрүйэтэ эмиэ болҕомтоҕо ылара, тирэх оҥосторо ирдэнэр.

Биһиги норуоппут уран тылынан айыллыбыт сүдү баайдаах. Ол уостубат баай түҥ былыргы үйэлэртэн норуот өлбөт өйүн, мындырын түмпүт буолан, ыччаты иитии, олоххо үөрэтии улуу оскуолатынан сыаналаныахтаах. Уран тыл күүһэ саха оҕотун окко бөкүнүс-төкүнүс гына түһээтин кытта алгыс алыптаах тылынан көрсөрө. Саха ырыа-тойук куттааҕа, олоҕун хас биирдии бэлиэ олуктарын сырдатар сиэр-туом (театрализованнай көстүү) — барыта ырыа аргыстаах, тойук дорҕоон­ноох буолара даҕаны итэҕэтэр.Үтүмэн үйэлэр үрдүк арҕастарын анааран, сырдык санаа, өлбөт өй күүһэ буолан, норуот тылынан уус-уран айымньыта дьону-сэргэни, ыччаты алгыстаах айыы суолунан айаннатан кэллэҕэ. Онон күн бүгүн биһиги саха норуотун сиэрдээх, киһилии көрүүлэрэ, олоҕун укулаата түҥ былыргы өбүгэлэрбит саҕаттан саҕыллан кэлбитэ мөккүөрэ суох. Ол сиэрдээх кэриҥнэр — норуокка суруллубатах олох сокуонун быһыытынан көрүллүөхтээхтэр. Ханнык баҕарар үөрэх предметин, ордук төрөөбүт тылы, литератураны үөрэтии методикатын тускулуур, хайысхалыыр сүрүн тирэх буолуохтаах. Онон саха литературатын оскуолаҕа үөрэтии методикатын биир ураты укулаатынан норуот тылынан уус-уран айымньытын сырдык ис хоһооно, айылгыта, айыллыбыт ньымалара буолуохтаахтар.

Саха литературатын оскуолава үөрэтии боппуруостарын чинчийии 50-с сыллартан саҕаламмыта. Бастакы методическай үлэлэри Н.И.Прокопьев, Г.Р.Кардашевскай, Т.С.Попов суруйбуттара биллэр. Кинилэр сүрүннээн нуучча литература­тын методикатыгар тирэҕирэн, остуоруйаны, өйтөн суруйууну үөрэтии ньымаларын сырдатар методическай пособиелары таһааттарбыттара.

Онтон саха литературатын методикатын тиһиктээхтик чинчийии 70-с сыллартан, Н.И.Филиппова үлэлэриттэн саҕаламмыта. Ол иһин Н.И.Филиппова саха литературатын методикатын наука быһыытынан сайдыытын төрүтүн уурбут, методика үгүс салааларын сайдар кэскилин арыйбыт чинчийээччинэн сыаналанар. Кини үлэлэрэ киэҥ хабааннаахтар, дириҥ хорутуулаахтар. Ол курдук, биһиги норуоппут өйүн өрөгөйүнэн, уйулҕатын кылаатынан буолбут улуу айымньыбытын, олоҥхону оҕолорго билиһиннэрии методикатын чинчийиитэ даҕаны элбэҕи этэр. Методическай көрүү сүрүн тутаахтарын тиһиктээхтик сырдатыыны кини "Саха литерату­ратын 4—7 кылаастарга үөрэтии методиката" уонна "Кылааһы таһынан ааҕыыны тэрийии" пособиеларыгар ситиспитэ. Бу үлэлэринэн салайтаран, хас да көлүөнэ саха тылын, литературатын учууталлара идэлэрин баһылаатылар. Уус-уран айымньыны үөрэтии жанрдарынан уратылара, уус-уран айымньыны ааҕыыны, ырытыыны тэрийии ньымалара чаҕылхай холобурдарынан бигэргэтиллэн сырдатыллыбыттар.

70-с сыллар бүтүүлэриттэн литература методикатынан учуутал И.Н. Рожин таһаарыылаахтык дьарыктаммыта. Кини саха литературатын уруоктарын үрдүкү кылаастарга тэрийэн ыытыы ньымаларын анаан чинчийбитэ. Уус-уран айымньы жанрын уратыларыттан таһааран, И.Н.Рожин литература уруоктарын ыытыы холобурдарын кылаастарынан наардаан сиһилии ырыппыта. Кини методическай чинчийиилэрин сурүн ситиһиитинэн улахан кээмэйдээх айымньылары (романнары, поэмалары) ааҕыыны, ырытыыны тэрийии тиһигин уруоктарынан аттаран көрдөрүүтэ буолар.

Саха литературатын методикатыгар саҥалыы көрүү тыынын киллэрбит ураты суолталаах чинчийиинэн В.Н.Протодьяконов "П.А.Ойуунускай олоҕун, айар үлэтин 8 кылааска үөрэтии" диэн 1982 сыллаахха тахсыбыт методическай пособиета буолар. Чинчийиигэ суруйааччыга, айар үлэһиккэ, бастатан туран, тус (личностнай) сыһыан эрэйиллэрэ чорботуллуута, кини айар үлэтигэр сыһыан, айымньыларын ырытыы онтон тирэҕирэн көрүллүөхтээҕэ бэлиэтэнэр. Саха норуотун үрдүк өйүнэн, өлбөт өрөгөйүнэн буолбут П.А.Ойуунускай — үйэлэри уҥуордуур улуу айыыларын аакыыны, ырытыыны тэрийии, автор бэлиэтиирин курдук, ураты өй-сүрэх күүһүн эрэйэр. Ырытыыга улуу Ойуунускай уоттаах тыла, хорсун сүрэҕэ, өркөн өйө таба тутуллан, учууталга тиийэр, уйулҕатын уһугуннарар, толкуйун тобулар гына бэриллибит. Этэргэ дылы, суруйааччы тыына, этэр тьшын илбиһэ, имэҥэ, күүһэ, кэрэтэ — барыта тыыннаахтыы бэриллибиттэр. Методика күүһэ — итиннэ. Айар тыл алыба арылыннаҕына эрэ, айымньы үөрэнээччилэргэ тиийэр суола ыппыт охтуу тыргыллыан, өйү-сүрэҕи өрүкүтүөн, дьиҥ айар тыын эйгэтигэр киллэриэн сөп.

Сүүрбэһис үйэ 80-с сылларыттан саха литературатын методикатын чинчийии биллэрдик тэтимирбитэ, дириҥээбитэ биллэр. Н.И.Филиппова, С.К.Колодезников, Е.М.По­ликарпова, Е.К.Иевлев, М.Т.Гоголева, Е.К.Васильев, В.Р.Ши-шигина, М.Е.Максимова А.М.Апросимов, А.А.Кондратьев уо.д.а. методическай пособиелара бэчээттэнэн тарҕаммыттара. Ол курдук: Н.И.Филиппова, М.Т.Гоголева норуот тылынан уус-уран айымньытын үөрэтиигэ, С.ККолодезников П.А.Ойуу­нускай айымньыларын үөрэтии методикатыгар, Е.К.Иевлев уус-уран айымньы этическэй тосхолун ырытыыга, Е.М. По­ликарпова айымньыны ааҕыы, хоһоонноохтук ааҕыы проблемаларыгар чинчийиилэрэ бэчээттэнэн тахсыбьптара. Маннык сэргэхсийии, биллэн туран, оскуолаҕа саха литературатын үөрэтиигэ сыһыан, ураты болҕомто ууруллар буолуутугар тирэх буолбута.

Саха литературатын методикатын наука быһыытынан чинчийии 1982 сылтан саҕаламмыта. Бастакы диссертационнай чинчийиини С.К.Колодезников "П.А.Ойуунускай олоҕун, айар үлэтин оскуолаҕа үөрэтии методиката" темаҕа көмүскээбитэ. Бу үлэ саха литературатын оскуолаҕа үөрэтии методикатын анал научнай чинчийии саҕаланыытын быһыытынан улахан суолталаах. Онтон салгыы 1986 сыллаахха кандидатскай диссертацияны Е.М.Поликарпова "Хоһоонноохтук ааҕыы уус-уран айымньыны тус суолталаахтык ылыныы ньыматын быһыытынан" темаҕа көмүскээбитэ.

Кинилэр көҕүлээһиннэринэн ааспыт үйэ 90-с сылларын бүтүүлэриттэн саха литературатын методикатыгар диссертационнай чинчийиилэр былааннаахтык ыытыллар буоллулар. Тема өттүнэн ырытан көрөр буоллахха, олоҥхо методиката (М.Т.Гоголева), драматическай айымньыны үөрэтии (С.Г. Олесова), уус-уран литература духовнай-этическэй тосхоло (Е.К.Иевлев), саха литературатын нуучча тыллаах оҕолорго билиһиннэрии (Г.А.Захарова), саха литературатын уруоктарын айымньылаах көрүҥнэрэ (А.Ф.Корякина) анал чинчиллэн, көмүскэнэн, саха литературатын оскуолаҕа үөрэтии методи­катын сайдыытын кэрэһилииллэр.

Саха литературатын оскуолаҕа үөрэтии методиката научнай таһымҥа тахсан сыаналаныыта, биллэн турар, С.К.Коло­дезников, Е.М.Поликарпова докторскай чинчийиилэрин кытта ситимнээх. Быһаччы саха тылын, литературатын учууталларын бэлэмниир үлэнэн да дьарыктанар буоланнар, университекка студеннар кинилэр эйгэлэригэр иитиллэн тахсаллар. С.К.Колодезников саха оскуолаларыгар литературнай үөрэхтээһин теоретическай төрүттэрин уонна практическай көстүүлэрин ырытан чинчийиитэ, кэнэҕэски сайдар кэскилин суолларын сырдатыыта саха литературатын оскуолаҕа үөрэтии методикатын төрүт көрүүлэрэ олоҕурууларыгар улахан суолталаах.

Оттон Е.М.Поликарпова уус-уран литература ыччакка дьайар күүһүн үрдэтии төрүтүнэн үөрэнээччи айымньыны ылынар дьоҕурун сайыннарыы ньымаларын чинчийэр. Уус-уран айымньыны ылыныы ааҕыыны кытта быстыспат ситимнээҕин итэҕэтиилээхтик дакаастыыр. Оҕо уйулҕата уһугуннаҕына, аһыллар, аһылыннаҕына эрэ умсугуйан, баҕаран туран ааҕар суолга киирэр. Айымньыны ылыныыга суол аһыллыбатаҕына, үөрэнээччи аахпат, учуутал эбэтэр атын оҕо кэпсээнинэн истибитинэн үрдүттэн тугу эмэ билбит курдук сананар таһымҥа хааларын бэлиэтиир. Онон үөрэтиигэ эмиэ киһи айылҕаттан бэриллибит толкуйдуур, ылыиар дьоҕурун уратыларын болҕомтоҕо ылан, тирэх оҥостуу эрэйиллэр. Бу үлэ сүрүн тосхоло эмиэ үөрэнээччи уус-уран айым­ньыны ылынар кыаҕын арыйар, сайыннарар ньымалары чинчийиигэ туһуланна.

Саха литературатын методиката сайдыытыгар Үөрэх үлэһиттэрин идэлэрин үрдэтэр институт иһинэн ыытыллар тиһиктээх үлэ суолтата улахан. Манна Р.М.Поскачин, Е.К.Ва­сильев, В.Р.Шишигина, М.А.Попова сыраларынан саха тылын, литературатын учууталларын методическай таһымнара үрдүүрүгэр улахан үлэ ыытылынна. Үлэ салҕанар, бүгүн үөрэтии саҥа технологияларын чинчийэн, учууталга тиэрдии тиһиктээхтик ыытылла турара кэрэхсэбиллээх.

Онон, XX үйэ бүтүүтүгэр саха литературатын методиката балачча сайдар суолга киирбитэ бэлиэтэнэр. Кэлиҥҥи уон сыл иһигэр үгүс методическай үлэлэр, ыстатыйалар бэчээккэ тахсаннар учууталлар үлэлэригэр көмө эрэ курдук буолбакка, кинилэри толкуйдатар, айымньылаах үлэҕэ көҕүлүүр суолталаммыттара көстөр. Ону таһынан бу үлэлэр саха литера­туратын үөрэтии ньымаларын, албастарын мындырдааһыҥҥа, чинчийиитэ тирэх буолаллар. Киһи барахсан өйө-санаата түмүллүбүтэ, үөрэтэн-чинчийэн көрбүтэ хайа да кэмҥэ, түгэҥҥэ суолталаах, туһалаах, толкуйдатар кыахтаах буолара саарбаҕа суох.

Бу үлэҕэ төһө кыалларынан саха литературатын методикатыгар туох чинчиллибитэ, үлэҕэ, оскуола уопутугар, туһаныллыбыта наарданан, научнай өттүнэн ырытыллан, сыаналанан түмүлүннэ. Биллэн турар, методика бары өрүттэрин, дириҥиир уонна эйгэтэ кэҥиир уустуктарын барытын сиһилиир кыайтарбата, ону үлэ кэнэҕэски сыалын уонна сайдар суолун курдук сыаналыахха сөп.

ЛИТЕРАТУРА

1. Богданова О.Ю., Леонов С.А., Чертов В.Ф. Методика преподавания литературы: Учебник для студ. пед. вузов. — М.: Академия, 1999.
2. Иевлев Е.К. Актуализация нравственно-духовного аспета произведений в процессе изучения якутской литературы в школе. - М., 2004.
3. Изучение родных литератур в национальных школах РСФСР: Пособие для учителя. / Под ред. В.В. Горбунова. — Л.: Прос­вещение, 1982.
4. История литературного образования в российской федерации: Хрестоматия для студ.филол. фак. пед вузов / Авт.-сост. В.Ф.Чер­тов. — М.: Академия, 1999.
5. Колодезников С.К. Актуальные вопросы литературного образования в общеобразовательной школе: Учебное пособие. - Якутск: Изд-во ЯГУ, 2004.
6. Протодьяконов В.Н. П.А. Ойуунускай олоҕун, айар үлэтин 8 кылааска үөрэтии: Учууталга пособие. — Дьокуускай: Кн. изд-та, 1982.
7. Рожин И.Н. Төрөөбүт литератураны 10 кылааска үөрэтии: Метод, рекомендациялар. — Дьокуускай: Кн. изд-та, 1990.
8. Рыбникова М.А. Очерки по методике литературного чтения. — М.: Учпедгиз, 1963.
9. Филиппова Н.И. Төрөөбүт литератураны 4—7 кылаастарга үөрэтии: Учууталга пособие. — Дьокуускай: Кн. изд-та, 1985.

УДК 372.881.571.56 ББК74.268.3Як

ISВN 5-7696-2393-4 

© НИИ национальных школ РС(Я), 2006

© НКИ «Бичик» РС(Я), 2006